SAYİRÊ DERSİMİ'YO NÊZONAYE; BAVA CAFER

SAYİRÊ DERSİMİ'YO NÊZONAYE; BAVA CAFER
DERSİM'İN BİLİNMEYEN OZANI; BAVA  CAFER
[Zazaca-Türkçe]
Hayri DALKILIÇ – Hawar TORNÊCENGİ

SAYİR BAVA CAFER KAMO?

Bava Cafer Khuresızo, hezveta Kudu rawo. Rumi 1308, miladi ra gore ki serra 1892 de, Koyê Seri (Eğribelen)de amo dina. Serra 1950 de ki Açırer (Kabadal) de şiyo heqiya xo. Çê Bava Caferi ra, çê Avdê Xelili vanê, wertê qomi de na name ra yenê naskerdene.

Bava Cafer (1892-1950)

Koyê Seri de arazi senık beno, nêşkinê xo idare kerê, o ruwat ra, piyê Bava Caferi, Avdılê Xelili, lazunê xo; Caferi u İmam Uşêni, çênunê xo; Emina, Besere, Xanıme, Ejma u hermeta xora piya çê ra barkeno sono dewa Tosniye (Gӧkçekonak) lewê Bava Ali Heyderi. Waxtê ra têpia lazê Bava Avdılê Xelili, İmam Uşen beno nêwes, gıneno puro uza mıreno. Bava Cafer ki dewa Açıreri ra zewejino, barkeno çê ra sono Açırer.

Kudu wayirê ocağê, wayirê kılametê/kırametê. Şilan ontene, la girêdayene, venga Haqi dayene, tewt kotene jêde dewresê Kudu kenê. İne ke Cem girêda, venga Haqi da, kılamete vezenê, ğeyiv ra xevere danê, kunê adır. Se ke mı va; na kılamete jêde dewresê Kudu anê hurêndi.

Tabi tayê dewresê Khuresunê bini ki naye kenê, hama hondê Kudu niyê. Zovi ki, Kudu de sayirên ki esta. Dewro vıren ra beyiti, şüwari, kılami jêde sayiya Kudu ra amê reştê roza ewroyene. Cokıra ke sayir u sagırti zaf Kudu ra vejiyê.

Vajino ke, dewro vıren de zofê sayiru, Ağayê Qaji ra dest gureto, eyra musê. Hama çı hêf ke heqa Ağayê Qaji de jêde maliumat çino. Ju ki verecoy Sayir Sey Qaqım biyo, eyra ki thawa nêamo u nêresto dewrê ma. Avdılê Xelil, Bava Cafer, Weliyê Uşenê İmami, Rayverê Mamku (Rayverê Sarê dewa Şixani) ya ki dewa Harşiye de Rayverê Kafku/Cengu Rayver Kudız (Rayver Hüseyin Gürbüz), Bava Sey Qemer, nayê ke ma name zoneme jê nayine, Cem girêdo, Cemat fişto raye, qalê Heqiye kerdo. Ni pêro dewa Koyê Serii rayê.

Oncia dewro vıren de apê Seyd Avarê Warê Miri, Qazê (Qajiyê) Bektaşi, Seydê (Seydaliyê) Bektaşi, Seyd Avasê Warê Miri (sarê dewe name “khalık” danê we, wayirê Jiare, “khalık” vanê), Bava Muzır, Şükriyê Qaji, Bava Kazımê Gola Ĝaşu, Bava Khal, Dawut Sulari, Heseno lazê Seyd Avaşi, lazê Sükriyê Qaji Bava Uşê, Bava Ali, ni ki Warê Miri rayê.

Nayê ke ma name zoneme, jê nayine Cem giredo, Cemat fişto raye, qalê Heqiye kerdo, ni pêro ki Ocağa Khuresu, Hezveta Kudu rayê. Kudu pişkiyê, ca ve cawu ro şiyê, şiyê wertê Talıvu. Jê Bava Şervan Berihas (Bava Ali), jê Dewres İsmaili zofê Bavay, Dewreşi, Budelayê Kudu estê ke, nine Cem girêdo, venga Haqi do, na raye ramıta arda resna roza ewroyene.

Bava Caferi ki weşiya xode Cem girêdo, venga Haqi do, kılamete veta, tewt koto, ğeyiv ra xevere arda, koto adır. İyê ke Cemê deyi diyo, vanê; ey ke venga Haqi dêne, tewt ke kutêne hewera mendêne.

Bava Cafer, lazê xo Bava Sey Qemer beno, ora têpia hermeta (cêniya) xo gınena puro mırena. Bava Cafer, dewa Lolu; Harşiye (Kovuklu) ra eseqino'ro çêna Xıdırê Şelim, Elife.

Elifê viawa, mêrdê xuyê vırên ra ju çêna xo  bena, Pule. Bava Cafer qeyde vezeno'ro Elife, aye sero lawıke wemis keno, vano; “Elif Xatune”. Piyê Elife, Xıdırê Şelimi çêna xo nêdano cı. Bava Caferi xeyle Fetelneno. Dıma ağawunê Lolu ra Memed ağayê tornê Paşi kuno mavên, piyê Elife keno raji, Bava Cafer Elife de zewejino. Çêna Elife, (olığa xo) Pule rê ki piyêni keno. Elif Xatune ra dı lazeki, Qedir ve Hesen Uşeni ra, hirê ki çêneki benê, Besere, Cemila u Xatune.

Serra 1937-38 de Tertelê Dêsımi de Bava Caferi ve domonu ra piya surgın rusnenê Suka Kastamonu, Qeza Araç, Dewa Kıyan. Lazo pil; Bava Sey Qemer zewejawo, eyi ki cıra bırnenê ra, rusnenê Suka Bursa, Qeza M. Kemal Paşa, Dewa Koşu Boğazı. Kağıta Bava Sey Qemeri vejina, ey rusnenê esker. Eke sono esker, esker de na mesela xo qomutanê xorê qesey keno. Vano;

- “Hal mezalê ma niyaniya.. Ma juvin ra bırnayme ra, nıka ma u piyê mı, bırayê mı kotiyê ez nêzonen. Ma juvini kerdo vindi, xevera ma juvini ra çina.”

Qomutan doz fetelneno, cawo ke Bava Cafer mefi (Surgın) rusno, uza dos keno. İzine dana Bava Sey Qemeri, vano;

- “Tı so, ma u piyê xo, wa u bırawunê xo bijê biya dewa xo. (Dewa Koşu Boğazı).  

Bado ke ef vejino, serra 1948 de peyser cêrenê ra, yênê dewa xo Açırer. Serra 1950 de, ju roze Bava Cafer xafıl de hewn ra sırtmıs beno. Venga hermeta xo Elifê dano, Vano;

- “Mırê qawa vıraze, ju qawa bısımi, ez esmo son (mıren)”.

Cêniya xo Elife, vana;

- “Nê budela, budelayê Wayirê xo, tı çayê bımırê?”

Vano;

- “Tı domonu pêhesne?

Elifa cêniya xo domonu hesnena pê. Tek ve tek domonunê xo lew keno, cıra xatır u helaliye wazeno. Lazê xo Sey Qemeri ki rusneno, vano;

- “So wawunê mı weşene, vaze: bêrê!”

Hata Bava Sey Qemer yi yenê ke, Bava Cafer reşto heqiya xo, amnonê serra 1950ine de.

Bado domonê xo çê ra barkenê serra 1973ine de sonê Anqara. Elif Xatune ki serra 1975ine de Anqara de sona heqiya xo, meyitê aye uza danê we.

Lazê Bava Caferi, Bava Sey Qemeri ki jê piyê xo a raye rameno. Zovi ki tertelê 38i de dewlete dewa Soxariye ra Aliyê Gırmku pêcêna, bınê Revêtê Pılemoriye de kisena. Şüara ke Aliyê Gırmku ser vajina, Bava Sey Qemeri vata.

Bava Sey Qemeri ki 27.4.1997ine de, Gemlik de sono heqiya xo, uza danê we. Bava Sey Qemer ke hona Heqiya xo nêşiyo, a roze lazê Dursuni ra vano; “Mı arebe ra bere Piru!” Sono Pirunê xora fetelino, helaliye wazeno.  Dıma ki sono derezawunê xora helaliye cêno. Yeno çê, 2-3 sati ra têpia Bursa/Gemlik  de sono Heqiya xo.  Nıka ki tornê Bava Caferi, lazê Bava Sey Qemeri, Bava Dursın (Deviren) raya pi u khalıkunê xo rameno.

***

(Türkçesi)

ŞAİR BAVA CAFER KİMDİR?

Bava Cafer, Khurêşan Ocağı, Kudu koluna mensuptur. Rumi 1308, miladi takvimine göre, 1892 yılında, Koyê Serii (Eğribelen) köyünde doğmuş ve 1950 yılında Açırer (Kabadal) köyünde hakka yürümüştür. Bava Cafer ailesi, çê Avdê Xelil (Halil oğlu Avdıle) giller olarak bilinirler.

Koyê Seri de arazinin az olması, geçim sıkıntısı yüzünden, Bava Cafer’in babası, Avdilê Xelili, oğlu, Cafer, İmam Hüseyin ve kızlarını; Emine, Beser, Hanım, Ejma ve eşini alarak kendi köyden ayrılırak, Tosniye (Gökçekonak) köyünde, Bava Ali Haydar’ın yanına yerleşir. Bir müddet sonra Avdilê Xelil’in oğlu İmam Hasan hastalanarak ölür. Bava Cafer de, Açırer (Kabadal) köyünden evlenerek oraya yerleşir.

Bağlı olduğu ocak gereği Rayber olan Kudanlılar, keramet sahibi olup, ip bağlarlar,Cem tutar ve Cemaat yürütürler. Cem de keramet gösterir, gayipten haber verirler,kendilerini ateşle sınarlar. Ayrıca Kudanlılarda ozanlık geleneği de vardır. Dêsım' sözlü anlatım geleneği, müzikal geleneği onlar üzerinden günümüze aktarılmıştır. Bu nedenle bir çok şair ve Ozan da Khurêşanlıların Kudu koluna mensupturlar.

Eski dӧnemlerde bir çok ozanın kendisinden ilham aldığı sӧylenen Ağayê Qaji adında bir ozanın oldu anlatilir, ama ne yazık ki Aqayê Qaji hakkında fazla bir malümat yoktur. Daha önceleri Bava Sey Qaqım diye bir ozan varmış, ondan da günümüze bir şey gelmemiş. Daha sonra Avdılê Xelil, Bava Cafer, Weliyê Uşenê İmami, Rayverê Mamku (Şıxan'lıların Rayveri) yada, Harşiye köyünün, Kafku'ların (Cengular'ın) Rayberi olarak da bilinen Bava Kudız (Rayver Hüseyin Gürbüz), Bava Sey Qemer gibi Cem, Cemaat yürüten ve ozanlık yapan bu Rayverler Kudu koluna bağlı olup, Koyê Seri (Eğribelen) kӧyündendirler.

Bava Cafer, Xanıma xo Elife, domanê xo; Qedir, Hesen u Cemila, 1938 sürgün yılları.
(Tornu Hüseyin Deviren arşivinden.)

Yine eski devir de çalıp sӧyleyen, Cem bağlayan Seyd Avasê Warê Mir`in amcaları, Qajiyê (Qazê) Bektaş ve Seydaliyê ( Seydê) Bektaşi,khalık olarak da bilinen, Bava Seyd Avasê Warê Miri ve derviş Ozanlarımız; Şükriyê Qaji, Bava Kazımê Gola Ĝaşu, Bava Muzır, Dawut Sulari, Bava Khal,Şükriyê Qaji'nin oğlu  Bava Uşê, Bava Ali gibiler de Kudu koluna bağlı olup, Warê Miri (Efeağılı) koyündendirler. Bunlar dışında muhtelif yerlere dağılmış olup, Bava Şervan Barihas (Bava Ali Tamaç), Dewres İsmail  gibi, Cem tutan, Cem yürüten bir çok Kudu koluna bağlı olan Rayverler ve Dervişler de vardır.  

Bava Cafer de yaşamı boyunca Cem bağlamış, Cem yürütmüş, keramet gӧstermiş, gayıptan haber vermis, kendisini ateş ile sınamış bir derviştir. Onun Cemini görenler;transa girdiğinde 'havada asılı duruyordu' diye anlatırlar.

Bava Cafer’in ilk eşinden, oğlu Bava Sey Qemer olur ve kısa zaman sonra eşi ölür. Bava Cafer, Lolu aşireti köyü olan Harşiye, Harşiya Lolu (Kovuklu ) köyünden Xıdırê Şelim’in(Şahin giller) dul olan kızı Elif’e aşık olur, adına aşk türküsünü yakar. 'Elif Hatun' (Elif Xatune) adlı aşk türküsünün söz ve müziği Bava Cafer’e aittir. Günümüze ulaşan birkaç versiyonu vardır. Aşağıda bu versiyonları okuyabilirsiniz.

Bava Sey Qemer (1915-1997)Bırayê xo Qedir (çhep) Hesen (rast de), 1960´lı yıllar.

Elif Hatun`un babası kızını vermemekte çok dirense de, Harşi ağalarından Paş´ın tornu Memed ağanın araya gimesiyle Bava Cafer, Elif Hatun ile ikinci evliliğini yapar. Elif Hatun'un ilk eşinden Pule adında bir kızı vardır. İkinci eşin olan Elif'den iki erkek çocuğu, Kadir ve Hasan Hüseyin, Beser, Selvi ve Cemile olmak üzere üç tane de kızı olur. 

1937, 1938 Dersim Soykırımında, Bava Cafer ailesi ile birlikte Kastamonu, Araç ilçesi, Kıyan kӧyüne, evil olan büyük oğlu Bava Sey Qemer ( Kamer Deviren) ise onlardan ayrı Bursa ili, M. Kemal Paşa ilçesinin Koşu Bağazı kӧyüne sürgüne gӧnderilirler. Birbirinden haber almadıkları gibi, kimin nereye sürüldüklerinden de haberleri yoktur. Sey Qemer'in askerlik kağıdı çıkar, askere gider. Asker de komutanına durumunu anlatır. Komutanı, Bava Sey Qemer`in babası, Bava Cafer`in sürgün yerini araştırarak bulur. Kendisine izin verip Kastamonu`ya gӧndererek babası, üvey annesi ve kardeşlerini alıp Bursa ili, M. Kemal Paşa ilçesinin, Koşu Boğazı kӧyüne getirmesini sağlar. Daha sonra çıkarılan af yasasıyla 1948 de kendi köyü olan Açırer (Kabadal) kӧyüne geri dӧnerler. 

1950 yılında Bava Cafer bir gece uyurken, aniden uykudan uyanır, eşi Elif’e; 'Bana kahve yap, bir kahve içeyim, ben bu gece yolcuyum' (öleceğim) der. Eşi Elif de; budelayê wayirê xo, tı çayê bımırê (divane adam sen niye ölesin) der. Eşine çoçukları kaldırmasını söyler, hepsini teker, teker öperek, görüşüp helallaşır. Oğlu Sey Qemer’i de kızkardeşlerini çağırmak için gönderir, ancak Sey Qemerler gelene kadar, babası; Bava Cafer hakka yürümüştür, bir yaz günü 1950 de. 
Daha sonra çocukları ailece Ankara`ya taşınırlar. Bava Caferin adına aşk tuküsü yaktiği eşi Elif hatun da 1975 yılında Ankara’da hakka yürür ve Ankara’da defnedilir. Bava Cafer`in büyük oğlu Sey Qemer (Seyit Kamer) de babası gibi o geleneği sürdürür. Ayrıca 1938 soykırımında pülümür'de kurşuna dizilerek ӧldürülen ve adına ağıt yakılan Aliyê Gırmi`in ağıdı da Bava Sey Qemer tarafından okunmuştur. Bava Sey Qemer ise 27 Nisan 1997 de Gemlik te hakka yürür ve orada defnedilir. Bava Sey Qemer Hakka yürüyeceği gün oğlu Dursun'a; “beni araba ile Pirlere götür!” der. Pirlerini gezerek helallık alır, o bölgede bulunan akrabalarından helallık aldıktan sonra eve gelir, birkaç saat sonra Bursa/Gemlik'te Hakka yürür. Şimdi de Bava Caferin tornu,Bava Sey Qemerin oğlu, Bava Dursun (Deviren) bu geleneği sürdürmektedir.

Hayri Dalkılıç

***

LAWIKÊ KE BAVA CAFERİ MARÊ CAVERDÊ

LAWIKA ELİF  XATUNE-1

Elif xatuna mı dina, dina
Dina sewtimala bosa, kêşi de nina
Çê çênê berz mefeteliye çêvêsayi alçağ kuna
Erê yena verê çêvêrê ma
Thurık cêna pars fetelina
Yena verê çêvêrê ma
Torê tosıkê ardu anu, 
kenu turikê parşi
Ondêr goyilo, xo sero şerkena
Tı ke mı vênena, 
xo verde niadana, sermayina
Elif xatuna mı sermayina.
Erê ez ve tora, ez ve tora
Elif xatuna mı ez ve tora
Tı rındeka vilikê verê vora
Dileğe mı ke Heq ra esto
Dı thoku nêaro, nêkero têvılera
Erê gonia veyvıkunê Harşiye
Anu kenu dormê çısmunê Elif Xatuna xora
Dılo way way.
Bonê piyê tuyo, Elif Xatuna mı
Pey de nê kêmeri wiy
Ez ke kotıne vıradê Lona Lüye
Sosına mı amê verê çêvêri
Erê Heq kerena nata xo bıçarne,
Ez to de şêr bıkêri.
Erê destê xo'ra mıde
To remnenu benu, pılê mawo
Çê Tornê İsmailê Qeri
Aşira mın u to yena pêser
Qolındê to bırnenê
Mıra cênê danê piyê toXıdırê Şelimi
Parçıkunê mınê Koyê Seri  wiy, wiy.

Sayir Pasyê Şixani (Paşa Pekin) serrunê 70 de Pırdosur de amo ontene. Çıme Hayri Dalkılıç.

--------------------------------------
Qese u qeyde: Bava  Cafer
Vatoğ: Pasayê Şixani (Pasayê Hesenê Lolıze)Arşiv: Hayri Dalkılıç / Na lawıke serrunê 1970ine de dewa Aynıge de ebe teyp qeyd biya.

***

LAWIKA ELİF XATUNE-2

Elif Xatuna mı, berz meso alçağ kuna
Ero sawda to cêrenu, ezo feqır na ver u vıraduna
Sona qesunê sari gosdana, ama mıra herêdina
Çênê zawtê dan toro, bena soserete na wertu ra fetêlina
Rozê yêna dewa made pars kena arê,
Tasê ardu danu to zaf sermayina.

Elif Xatuna mı ez’ve tora, ez’ve tora, tı vilıka verê vora 
Sewda to sewda da zora, nêvêjina mı zerre ra,
Mesela dê cênu esta, 'kerga kora',
Mordemê hewli nêvênenê dustê xora,
Cêron ve Xızırê Harşiye(1) vero, mı ve Elife ra nêkero cêra.

Asme vêjiya asma zerde, gılê ko u gêrisu serde
Xevere amê, vake; 'vergi hawa bıza kole remnê berde!'
Çêl u çhuki da’ve ra, şi çêverde
Ez hona mendu teyna sosına xo verde,
Mıva; Xızır mordemê nêçari de bexto, 
Dest dano'ra ma hurdêmine serde
Mıva; 'vergo, qurvanê tuya bıza kole, de bijê bere ra-meverde!'

Harşiye dust de sonê kaşi, nawo ame waxtê velg u vaşi
İsê marê qayil nêbeno, na Mursa Ağayê İlaşi(2)
Mıva; 'mavênê made têlu mevısne,
Wayirê mı Khures fino'ra hermê to thurıkê parşi'.
Qeyretê ma keno Memed Ağayê tornê Paşi
Mı bojiyê Memed Ağay do'ra wayirê xo Khureşi.

Bonê piyê to vera sona rez muriye
Heyranê to Elife, bezna rındek u tenıka bariye
Mı niada ke hawa cêro vêjiye,
'Çênê bezna torê kenu qırvan, des u dı vêyvıkunê dewa Harşiye'
Mıva; 'Hala reyê hetê mı ser niade,
Serva na rındekiya to, roza ke mı diye!'
Elif Xatuna mı reyê hetê mı ser niada,
Uste ra lewê mıra, herêdiye şiye,
Mıva; 'hata ke têvırare mêkume, na dina marê bêfaydiye'.

Harşiye verde neçe kemeri
Ezo budelayê Khuresê Koyê Seri,

Piyê to, to mı nêdano, çênê biyo kiafırê boverê deri,
Ez ke corde Lonalüye  ro amune, mıva; to xorê tey beri,
Ez ke vıradê hetê sıma ser amune, to çayê ama verê çêveri?
Mı ke vake; 'tı mıde bêrê!', to çayê deşti fişti serê zerri?
Erê tı ke yêna, to cênu benu wertê mılet u muhitê cêri
Aşira Lolu u Arêzu yêna pêser, cematê mın u to beno xori
Piyê mıra cênê, danê piyê to, çar tapoliunê kunkorê Koyê Seri,
Xelasa mın u to ke çinebiye,
Erê to kon qutiya şêmene, corde xorê kon serê zerri.

(1) İtıqatê Dêrsımi de namê Xızıri ra zaf mekanê jiargey estê. Xızırê Harşiye ki bınê dewa Harşiye de zerê derxuney de ju mekano de Jargeo. Namê xuyo binı ki "Xızırê Thuzıke"o.
(2) Niade:"Kiştêna Mursa Ağayê İlaşi", H. Tornêcengi, Berhem, More 3, Eylül 1992 (Tırkiya). 

--------------------------------------
Qese u qeyde: Bava Cafer (Koyê Seri ra)
Arêker: Hawar Tornêcengi
Het: Pılemoriye/Dersim
Vatoğ: Bava Sey Qemer (Lazê Bava Caferi)

***

ELİF XATUNE-3

Erê düna düna
Elif Xatuna mı düna
Çênê berz meso alçağ kuna
Zoytê danu toro,  bena serevdiye na wertuna fetelina
Rozıkê nê rozıkê yena qarşuyê mıde hoverde niadana,  sermayina
Zerro kutık mezal mı nêdano,  gonia mı torê girina.

Erê ez ve tora,  ez ve tora
Tı vilıka verê vora
Mesela de cênu esta,  kerga kora
Mordemê hewli nasnêkenê -erê rê- dustê hora
Comerd bêro comerdiye,  dı zerru ke dano nêkero cêra
Dı....(fam nêbi)

Çêverê piyê tode rındeka mı çutê kemeri
Davacero Lonalüye(3) ra amu,  ta´ra ho fiye bê verê çêveri
Piyê to to mı nêdano,  biyo kafırê boverê deri
Tı ke yena mıde,  to remnenu benu
Semtê cêri,  çê İsmayilê Qeri
Aşira Lolu yena pêser,  qolındê to bırnenê
Piê mıra cênê parçıkunê Koê Seri, 
Xelasa mın u to ke çinê biye,  axıro peyên de 
To kon qutiya şêmene,  corde kon serê zerri.

Verê çêverê piê tode Elifa mı leêka muriye
Heyranê canê to vi,  bezna tenıka rındeka bariye
Semtêna torê kenu qurvu
Des u dı vêyvıkunê zerê Harşiye.
Mırodê mın u to bıkero,  asporê phoşta Bağıra Sıpiye
Des u dı vêyvıkunê Açirer u Murdefan u Qurıki
Elifa horê coru nêanu gıraniye.

Çêverê piyê to vera, -rındeka mı- tırr u kaşi
Wertê mın u tode xayinên keno,  çankılo tornê İlaşi
Murto,  vındena vınde,  nêvındena zoytê danu toro
Erzeno’ra vılê to turıkê parşi
Belka wertê mın u tode xevera xêre vazo,
Hesen Ağaê Tornê Dursê Hemê Paşi.

(3) Lonalüye; sereniya Harşiye de mala çê Ali Çawışi ya. (Ali Yıldırım), serrunê 60 de Encuman bi)

--------------------------------------
Lawıke: Bava Cafer (Koê Seri ra)
Vatoğ: Lazê Hesenê Aliyê Hemedi (Hüseyin Karagöz, roza 30.04.2003 de ke şi heqiya xo 98 serre de bi) 
Hüseyin Karagöz Khalikê Ozan Kadri Karagözi yo, Kadri Karagöz ki na lawıke ju albumê xode vete.)
Çıme: Kadri Karagöz

(Resım:Lazê Hesenê Aliyê Hemedi (Hüseyin Karagöz)

***

HAL U MESELA LAWIKE

Na lawıke devadevê 1921-22ine de vajiya. Bava Cafer Kudunê KoyêSeri rawo. Çê ra Açırer de niseno ro. Açırer dewa de Pulêmuriya. Bava Cafer rozê yeno dewa ma Harşiya Lolu. Uza eseqino’ro çêna Xıdırê Şêlimi; Elife. Piyê Elife nêwazeno çêna xo cıdo. Çıxaşi ke Mordemi kunê mavên, oncia ki nêdano cı. Naye sero, bado Ağay kunê werte, çêneke danê cı. Bava Cafer ki na lawıke o waxt yimıs keno, Elife sero vano. Peyecoy lazê Bava Caferi Sey Qemer na lawıka piyê xo vano. Vengê Bava Caver (1950) u Sey Qemeri serra 1997ine demêrdê. Xalıka mı Gulxane, Qemer Dikmey ra gurete arşivê xo (Rama Haq puro bo!). Bava Sey Qemer o waxt 65 serre de biyo. Hên aseno ke Bava Sey Qemeri vengê xo u yê Piyê xo Bava Caferi o waxt pia gureto teyip.

Mı na lawıke reyna dê vatene. Delil Xıdıri eve vengê xuyo wes na lawıke vate u kerde klip. Sıma şikinê reyna gos sernê.

HEWA HERVÊ URIŞİ (ĞERİVÊ MA)

Way de ğerivê mı, ğerivê mı, payizo sewtimal nawo amo, 
Serê kowu gureto mız u dumani.. (2)
Comerd bivêsno çê zalimê Padisayi
Seferberligiye veta, noro hervê cihani. 
Rez u xortê Dêsimi dayi arê berdi, pêro qırrkerdi qedenayi
Vano; Heqo! dayibeterde bo, ma qırrkerdime serdê koyê Palandokeni, 
Serdê ondêrê kowunê Erzurumi.. 
Ewro gınê waro duzê Xorumduziye de, 
Têde nalenê lemınê rozê, vengê xo sono jumini. 
Ewro gınê waro bınê mêyitu de nalenê, 
Vengê xo xori yeno, Usivê Tornê Hemedê Berani
De way way merdene, ax ğeriviye…

Way de ğerivê mı, ğerivê mı, usaro sewtimal nawo amo, 
Fetelinê tecir u celevkasê ga u pheşi (2)
Sileman Çawus vano;”bawo, qersune gına hermê mı, 
Bêçikê mı qeleme nêcênê ke mektuve bırusni memleketi rê, 
Xeverunê memleketi sımara bıperşi.
Bawo rosê herkes çê xode bıbervê, 
Hêşiriya ma u na kowunê Erzurumi, 
Duzê Xorumduziye de biyarê ra xo viri.
Bawo Aşiru ra vazê, kês mêşêro xatırgormağiya kêşi.  
Şinê na Urusê Mewrani coru kês thol nêverdo, 
Ramıto ve cawunê her kêşi.”
De wayi wayi merdene…

Way de ğerivê mı, ğerivê mı, 
Ma dayme arê hawt tavuri, kerdime ondêra ova Erzurumi (2)
De Heqo dayibeterde bo, serdê noro ma qırrkerdime serdê koyê Palandokeni, 
Cigerê ma vore sero kerdê khuli.
Dota vervê ma yeno dısmeno, peyê ma thaf u dumano, Heqi niano’ra xoviri.
Ya Heqo, ti’ve xezevo gıran nêerê, teresê Hermeni kewtê ra ver, fetelinê
Werte de, cıra veto vengê cisnê rezunê Dêsimi.
Vore sero gınê waro, serdo, vayê pakay zorkerdo, lemınê, 
Dırvetunê rezunê mıra goni cemedna, nalenê vengê xo sono ve zumini.
Meyitê qomê İslamiye gınê waro, wertaliğu de selexaney wenê, 
Meyitunê Xırıstianu danê we, benê, 
Mezelxane de niştê ro, kemeru bırnenê, neqıs nanê’ro cı, zalımê Hurumi. 
De way way merdene, ğeriviye…

Way de ğerivê mı, ğerivê mı, alem ke vazo, ser u sevevê na merava ondêro çol-reveto
Eskerê Xırıstiani zorkerdo amo, serê Kağıtxani gureto. 
Eskerê İslami gıno waro, dormê sarayiya Padisay de, sera mil gureto   
Asat efendi torê ters çino, yê mayê ma na-raye serdê mıneto
Haq bo, vıreniya ma Mewrano, bêdino bêimano, mezal ma nêdano 
Serdê kowunê Erzurumi zor kerdo, ma sero mız u dumano, 
Made hal nêverdo, teqat u sur endi mara veto… 
Cêreme qumandani vero, ma nêdano cor saati mudeto 
Vano; “Lawo Heq kerenê mezal bıdê, hona 24 saati marê mudeto.”
Usıv vano; “Lawo pêrodê ma pêrodime, dinê ma dinê islamiyo, qenterê ma yê Mıhemedê Hometo.”
Dayê Mewrano cêvêsaye kewto henc, 
Hermeni kewtê’ra ver fetelinê, vengê rezunê Dêsimkhaniye cıra veto, 
Ya Heqo, tı’ve xezevo gıran nêrê, eskerê İslamiye serê meterisi de têkewto
Eskerê Xırıstianê Mewrani cırê sonde qeydê dolami veto…
De way way merdene.. way ğeriviye..

--------------------------------------
Lawıke: Khan, Sayir Sey Qaji
Vatoği: 1.) Bava Cafer (Kudunê Koyê Seri rawo, goç kerdo amo Açırer, dewa de Pulemoriya)
Arêker: Hawar Tornêcengi
Çıme: Kıtavê mı:“Tayê Lawıkê Dersimi (Şiwari)”, Berhem yayınları, 1992 Ankara

Na lawıka Hervê Uruşi (hervê cihaniyo vıren) serrunê 1916-1917 sero ama vatene. Tayê Hermeniyê ke Tertelê Tırku ver Dêrsımızu xelesnê, bado biyê ve Milis kutê eskerê Uruşi ver, amê verva sarrê Dêrsımi ceng kerdo. Ju vatene ra gore Qumandarê Dêrsimi Xelil Beg biyo. Wasto ke Hermenu de qeseykero ke, yi ver mekuyê, meyerê Hardê Dêrsimi mekuyê. Eskerê Uruşi va ravêro hetê Tırku ser şêro. Sırewo ke cemat kenê, çı ke beno, ju Hermeni çhekê xo onceno, nano ve Xelil Begi ra, ey çadıre de kisêno. Ey sero ki na şüara cêrene vajina.

*[Serva na lawıke, cêr derheqa Hewa Xelil Begi de niade!]

***

HEWA XELİLÊ BEGÊ BAQİ* (ERZURUMO)

Erzurumo bıra, çar kosê ho suro -çar kosê xo suro
Top u tufangê na Urışi têde adıro -têde adıro 
Vano; “Sıma ke sonê, maya mıra vazê, 
Xelil nêmerdo, Erzurum de mudıro -Erzurum de mudıro”
Mezela bıraê mı wedarê, 
Xelilê mı sefkano çhêro -ğerivo, teynaro.
Wayi wayi wayi, wayi wayi wayi, wayiiii
Asuru de nino diyaene, tekê to Xelil bırayi

Erzurumo bıra, pey de sonê vami -peyde sonê vami
Xelil kuto wertê eskeri kiafiri, qırr keno jê sımşêrê Sami
Seneme ra vazê, 
“Xelil nêkışiyo, biyo qumandar u wali -qumandar u wali”
Wayi wayi wayi, wayi wayi wayi, wayiiii
Dersim de nino diyaene, tekê to Xelil bırayi

Erzurumo bıra, seku ve sekuyo -seku ve sekuyo
Xelil vano, “dilegê mı Heqi ra esto,
Çewresê mın u Menesamı têkuyo -çewresê ma têkuyo”
Haqo yamano, Alla yamano,
Derdê Ağayê Baqi rê kemer u dar bıwano – kemer-dar bıwano.
Wayi wayi wayi, wayi wayi wayi, wayiiii
Demude nino diyayene, tekê to Xelil bırayi.

--------------------------------------
Lawıke: Khan, 1917-1918 , Na Şüaresıfte hetê waya Xelil Begi; Menese ra ama vatene.
Arêker: Hawar Tornêcengi 
Çıme: Vatena Hesen Efendi ra gore, na şüare hetê waya Xelili; Seneme ra ama vatene. 
Tarixê qeydkerdişi: 07.1990 de, dewa Pancırasi de mı tey jü reportaj vırast, ey qalê na mesela ki kerdvi. Hesen Efendi o waxt devadevê 96 serre de bi.Hesen Efendiyê Pancıraşi (Çakırkaya), khalikê reyisê belediya Pulemoriye Müslüm Tosuni yo.

- Ju varyantê na lawıke ki Zılfi serra 1976 de vata, uza hurêndia “Demu” de ğeletiye ra vato  “Demenu de nino diyayene, tekê to Xelil bırayi“ Perskerdena mıra gore Xelil Demenız niyo, Demızo, Demu jü ezbeta  aşira Asuru‘na..

- Jü varyantê na şüare ki Aliyê Seykemali kıtavê Cemal Taşi de, “Royê Kırmanciye” qalê cı kerdvi. 

- Kıtavê Nuri Dersimi (Hatıratım) de ki no name nia vêreno. „Keza Pasinler'de Hasenanlı aşiret reisi Halil Haydar ve birçok arkadaşları keza Ermeniler tarafından öldürülmüşlerdi.”

- Xelil Beg (Ağa ki vajino), Qelecuğe ra lazê Ağayê Baqi'yo. Namê xuyo bin Xelil Heydero.Ağayê Baqi Aşira Asuru, ezbeta Demu rawo. Dewa xo Qelecuğa (Kalecik). Qelecuğe peyê Çırtana Gırnawig / Girlevik (Çağlayan-Erzıngan) de, verê Qırxleru (Çewresçıme) dera. A dewe de aşirê Avaşu ve Asuru ra manenê. Xelil Ağa, hervê Urışi de Erzurum de eve destê milisunê Hermeniyu amo kiştene. Vatene ra gore, ey ke Erzurum de mektev de wendo, Dewlete uza gureto eskeriye u biyo qumandarê milisê Dêrsımi. Ey xeyle zoni zonıtê, Mavênê eskerê Urışi u Ağlerunê Dersimi de verfekêni kerda. 

Hawar Tornêcengi

***

HEWA HERVÊ ÇANAQALE

Pusle ame ma dıma, 
Ax de pusleke eskeriye.
Nesemunê ma waneno, 
Qeymaqamê Pılemoriye.
Sevqiyatê ma do arê,
Berdo Çanaqale-Geliboliye.

Daye, mawo çheki giredayi,
Duzmey sanay xo miye.
Hawt bergey de dame pêro,
Serva kilitê Anadoliye.
San u teperê ma hawar biyo, 
Şiyo gıno’ro destê Urumeliye.

Dayê namê ma şüare de vaze, 
Ondêr gorn u mezelê ma bêlü niyê.
Fos u puşiyanê ma wedarê,
Ax de jê henê u saya veyvıka newiye.
Va taxt u payê padisay romerdiyo,   
Xêr u xızmeta ma qewul nêbiye.

--------------------------------------
Kılame: Khan, Sayir Seyqaji (1871-1936)
Vatoği: 1. Bava Cafer (Koyê Seri ra, Pılemoriye)
2. Bava Nezdi

***

HEWA UŞÊN BEGİ

Wax mı va romerdiyo mêratê İstamolê şêwtimali
Uşên Begê mı rındo, dina de -lemı derdo- bono rasto,
Wax telgrafê Uşên Begê mı amo,
Vanê mêratê Istamoli de berdo toxtor u hêkimu
Cırê dermanê nêdiyo, sewqiyet nêvırasto.
Wax kemer u dar Begê mı serde -lemı derdo- mê‘ro
Uşên Begê mı cêro‘ra amo, 
Eve weşêni wertê zav u zeçê xo nêresto.
Ax de way wayi, way wayi, way wayi
De Uşên Begê mı tora xover mekuye, 
Dustê tora neçe ağler u begleru, neçe tenu cênc u sosın u vilıku, phoşti sano mêratê hardê şiayi.

Wax de romerdiyo cadê mêratê Istamolê şêwtimali
Uşên Begê mı -lemı derdo- verde na kemeri
Çêna Pir-Heseni vana; ax de Uşên Begê mı persenê
Dırvêta qersune nia ke êlçi bırusni Mazra Koyi,
Wax de apê xo Sayzanê Rayveri .
Sayzanê Kokımi biyari dırvetunê Uşên Begê xo ser, 
Wax de- melem keri, wes keri, dosti sa keri 
dısmeni lemınê derdo korri keri.
Vana sıma na meyito dardo we ardo verê çêveri
Cuavê mı nêdano, ez çı wele ve xoro keri.

(...)

Sayir Bava Sey Qemer

--------------------------------------
Vatoğ: Bava Sey Qemer
Lawıke: Khan / Het: Pılemoriye
Not: Derheqa Uşên Begi de labelê (maalesef) thawa nêhêşine pê.  

- Rayver Sayzan; Mazra Koy ra (Mazra dê dewa Askirêgi (Kocatepe) ju Cerrewo de namdar biyo. Mesela dey, mı eve ju nustê; „Rayver Sayzan u Mesela Penisiline (Dermanê Penisiline (antibiyotik) sıfte Dêrsim de dos biyo!?)“ 

- (Çıme: perloda Ware-10 - Payiza Wertene 1996) de neşir vejiyayvi.

***

HEWA UŞÊNÊ GIRMİ-1 (SOXARİYE)

Ax, Aliyê mı, bırayê mı!
Tı ve heqê bırayeni kena
Dina de derdo, de wax Aliyê mı
Mı va bıra wayi!
Haq adırê derdonê dina wedaro
Vano: "Aşirenê, bexte vazê.
Ali begi ve Uşêni ra ke çhekê xo gırêdêne
Ordiyê Urışi dina de nêamêne.
Ezo sevetanê to bıray ra
Çılê da momıne bijerine, bıfetêline
Wertê des u dı aşirunê Dêsımi ra.
Heqa bırayeni zora
Koti ra biveni biyari tayisê canê tora?"
Vano: "Bıra tı meberve!
Sevetanê mıra, piyo meberve!
Çar ve çar lazê to wesê
Cıra jü ke nê, jü vejino çengê mıra!"
Sevetanê to bıray ra ezo kewtu ra rae,
Ko ve koê Dêsımi fetêliyune
Axıri lemınê bêvetano bıra bıra!
Ax Aliyê mı! Bırayê mı!
Soxariye romerdiyo, bıvêso cêncêniya torê
Çhik ve pıra niso, peyra sona şüye
Mı va: "Gos ro mıne, tı bê meso mêrata qeza Pılemoriye
Zerê qeza Pılemoriye de tabura hetê Bayburti,
Bırayê mı, qaçax taburiye.
Lazê Khêkê ağay gerrê ma kerdo, vato: 
"Des u dı tenê Heyderu ve Xıdırê Ali ra 
amê şiyê Soxariye, çê Gırmi meymaniye."
Mı va:
"Nêbo, nêbo! 
Bıra se bi, phoştia mı tora şikiye."
Vano: "Bıra, ez ke Pılemoriye nêşiyêne
Qeymaqamê Pılemoriye dewrê çar serriyo marê keno evqatiye."
Uşênê bıraê to vano: "Haq adırê derdunê dina wedaro!
Dırvêtia mı seket gırêday vi,
To Aliyê bıray nawa kerde newiye"
Soxariye bıvêso, bıra de çhik ve pıra niso
De Heaq kena, Aliyê mı verde sono hêniyo
Tı ‘ra merdena xo ver mekuye,
Na dina de kes baqi nêmaneno
Kerdena ke torê kerda,
Rew bo, herêy bo o ki to dıma yolçiyo.
Fekê kami ke cêreno, vanê:
"Xojivê Uşênê Gırmi bo
hêfê bıraê xo fetêliyo, amo destê deyra cêriyo."
Bıra, tı’ra merdena xo ver mekuye,
mıleto ke naver bover ra merdo, 
Têde seyidolano, verê xo çarno Kerbela, seyid biyo."

Sayir Uşenê Pardiye

--------------------------------------
Lawıke: Khan, Uşenê Gırmi (Erez) Pılemoriye.
Vatoğ: Uşênê Pardiye (Serra 1935 de dewaPardiye de amo dina, Bursa de weşiya xo rameno)

***

HAL U MESELA ŞÜARA UŞENÊ GIRMİ U SOXARİYE

Hirıs u hêşt de dewlete ke çheki kerdê top, dıma jü ve jü weşêno mordemunê weçinıtu, ya berdê erstê zere, ya ki mane erocı feteliya, mordemê çhêri dêve kistene. 

Hama tayine ki çhekê xo teslim nêkerdê. Sırê qırımi de Ali xeyle xover do. Ora gore dayma eskeri o taqiv kerdo ke, Ali meser kero, bıkiso. Hama Ali ki çhekê xo teslim nêkerdê, ora gore 'dewlete Soxariye mêveso', vato, na rivat ra dewe terk kerda şiyo kowu ra mendo. 
Pilê aşira Heyderu Xıdır Ağayi ki çhekê xo devlete nêdê, o ki ko ra biyo, nêşiyo dexeletê dewlete nêbiyo. Dewlete ero dey ki feteliya ke pêbıjero bero, ya ki cayê biyaro thalav, ey bıkiso, ya ki hepisxane erzo. 

Soxariye hetê Pılemoriye de Mazra dewa Pardiya, Pırdo Sur ra girêdayiya. Aliyê Gırmi na mazra rawo. Uşenê Gırmi ki bıraê Aliyê Gırmiyo. Domonê Hemê Gırmiyê, çê dinerê'Çê Gırmku' vanê.

Rozê Xıdır Ağa, eve des u dı mordemunê xora yeno Soxariye de, Çê Uşenê Gırmi de beno meyman. Lazê Khêkılê Momud Ağayi thatıkên keno, sono Pılemoriye de gerrê Çê Gırmi keno, vano: “Xıdê Alê İsme ve des u dı mordemunê xora ewro amê şiyê Soxariye çê Gırmi de biyê meyman. Çê Gırmi anê jêvegu kenê meyman, nun danê cı.. uçb.” 

Naye sero, esker erzeno Soxariye Xıdê Alê İsme ve mordemunê xora sonê hetê Harşiye. Uşênê Gırmi verva eskeri dano pêro. Bado esker kuno Soxariye, adır keno ver, vêsneno. Uşênê Gırmi era dest nêkuno, vejino ro ko. 

Endi dewlete rê beno saredez ke; 'ma çıtur Aliyê Gırmi pê nêguret, xeleşiya şi..' Ey veradı mordemunê hewlu benê kisenê. Ni dı mordemu ra ju; dewaPardiye rapiyê Sayirê ma Uşenê Pardiye; Qemerbiyo. Cıra Lazê Aliyê Mursay, "Qemer" vajino.O bin ki dewa Harşiyera Mursa Ağayê İlaşi biyo. Mursa Ağayê İlaşi qe çhek xodest nêgureto, verva dewlete nêvejiyo. Bêguna u bêxeta eve destê dewleta barbare ra kişiyo. Qırrımê dewlete verecoy plan kerdo u qerar do ke, pêro Ağlerê, Pir u Raverê, çhêr u rezê sarê Dersimi biyarê kistene. 

Uşenê Gırmi

Rozê ef vejino, ef ra dıme dewlete venga Aliyê Gırmi dana, va bêro çhekê xo bıdo, serbest bıfeteliyo. Ey weşênena Pılemoriye. Ey uza cênê zere, tayê waxt hepıs de maneno. Qeymaqamê Pılemoriye ki cırê dawa-vêkiliye keno. Bado ke Aliyê Gırmi verdanê ra, Yüzbaşi esker fino'ra dıme, derxulê Pulemoriye de, pırdê Mama Xatune de nano pıra Aliyê Gırmi kiseno. 

Uşenê Gırmi kuno'ra hêfguretena bırayê xo dıme. Hirê roji werte nêkunê, Uşenê Gırmi eve destê xo lazê Khêkılê Momıd Ağayi kiseno, hefê bırayê xo cıra germagermcêno. 

Bado 38 de ke surgın vejino, çê Gırmku sonê têslım benê. Uza ra ki yinu surgınê ğerbi kenê.
Na şüare ki hetê bıraê Aliyê Gırmi; Uşêni ra bırayê xo Ali sero vajiya. Bado Bava Sey Qemeri vata, dıma ki lazê Seydhesenê Dewreşi; Kazımi vata, hên vajiya ama na roze. 
Xeyle varyantê xo arşivê mıde estê, Uşenê Pardiye, Bava Seydhesen, Sait Bakşi, Qemero Sur, Ap Usıvo Zurneçi (Yusuf Yıldız), Qemero Arêyiz uib. Na şüare vanê.  

Hawar Tornêcengi