Roza "21 Guciğe"; Dina de Roza Zonê Ma u Piu’na

Roza "21 Guciğe"; Dina de Roza Zonê Ma u Piu’na

(“21 Şubat, Dünya Ana-Baba Dili Günü”)

"Materyal materyal materyal; illam khe materyal!"...

(Meteryal meteryal metaryal; illa ki metaryal!..)

Ju doman, hem sıtê mua xora goji benu, hem ki je na sıtê çhızkunê mua xo, zonê ma u piyê xora urzeno ra pay...

(Bir çocuk, anne sütü gibi çok önemli bir eylemle hayata adımını atar. İnsanın anne-baba dili de bu süt gibi hayati bir öneme sahiptir.)  

Ju ison khe zonê ma u piyê xo qeseynıkerd, dıma xo "toz erzeno ra u olağa-rêça xo ser". Nu ki hete xatırzonıtena ma u pi rê zof xıravo. Zonê ma u piyê isoni je noniyo. "Non nıvo, isu geste mırenu. Zon ke nıvo, roê ison mırenu." İsu ke payna ra non da, vane "çımu ra benu kor". Zon ki je na noniyo. İsu ke zonê ma u piyê xo caverda, roştiya weşiye ra morım menanu. Roê xo, zerrê xo, tıng tari de, muğurbe de manenu...

(Bir insan anne-baba dilini konuşmayınca, aidiyet duyduğu toplumsal kimliğini saklamış ve örtbas etmiş sayılır. Bu durum da anne babanın üzerindeki emekleri ve hatırını hiçe saymakla eşdeğer bir durumdur ve günah olarak addedilir. Toplumumuzda, ‘insanın yere düşen ekmeğe bilinçli bir şekilde bastığında, o kişinin kör olacağına’ dair bir inanç vardır. İnsanın anne-baba dili, yediğimiz ekmeğe eş değerdir. Yani, ekmek kadar hayatidir. Dil de öyledir; dil olmazsa insanın bir ruha ve maneviyata sahip olduğundan bahsedilemez. İnsan bu ana-baba diline sırtını döndüğünde, onu konuşmayıp terk ettiğinde, hayatın bu en güzel ve en mutlu edici yanını ıskalamış olur. Öyle ki, insan yaşamında kör bir karanlığa mahkûm olmuş gibi yaşar.)  

• Coka vame, "Zonê Ma-Kırmancki (Zazaki), can u roê MAu, helmê bınê gula MAu, diyağê zerrê MAu."...

• (Bu sebeple, “Ana-baba dilimiz Kırmancki (Zazaki) canımız, ruhumuz ve aldığımız nefesle eşdeğerdir.”…)

İsu khe bê roşti, bê helm mend mırenu. İsu khe roê qomê xo, roê kamiya xo kerd vind, u waxt na weşiyede hona ke bınê herdi nêşi, hên wesa wes sono bınê hardi. Heya, beka ju kes-ison, zonê sarri ra weşiya xo ret ramenu, benu dewleti, mezmur manenu kamiya xuya heze yinkar kenu kuno rêça ra u olağa sarri. U waxt se benu? U waxt u kes, u ison, benu çogana verê destê sarri, sar pê kare xo anu hurê. Kuno xızmeta sarri, cıre benu kole. Nia ke bi, na weşiye de namê u keşi ra thowaê name nıbenu; ne kes yi ison ra xêr vinenu, ne ki wu ison xora xêr vinenu! Na hal ki hale de zobina merdene say benu. Ekhe hêniyo bêrê, zon u zagonê ma u piyê xora qeseybıkeme, bêrê buwanime, bêrê bunisnime!..

(İnsan, nefessiz ve ışıksız kaldığında yaşayamaz, ölür. Bu çerçevede yine sosyal bir varlık olan insan, toplumsal kimliğinden koptuğunda, adeta ‘yaşayan bir ölü’ haline gelir; bir değeri olmaz! Evet, belki de bir insan ekonomik ve sosyal olarak bu şekilde asıl olan kültürel kimliğinden koptuğunda, başkalarının kendisine yabancı olan dili ve kültürel öğeleriyle rahat, konforlu ve nispeten daha zengin bir yaşam imkânına kavuşur. Ancak bunun bir bedeli vardır ve bunu da ödemek zorunda kalır. Bu bedel de kendi ana dili başta olmak üzere, inancı ve diğer toplumsal kimlik öğelerini terk etmek ve unutmak olacaktır. Elin oğlu öyle bedava ekmek vermiyor. O zaman bu kişinin durumu ne olacak? Ne olacağı belli; başkasının elinde bir baston-oyuncak haline gelir. Kendi işini gördükleri basit ve sıradan bir kişilik, bir aracıdan başka bir şey değildir. Başkasının hizmetinde bir köle haline gelir. Böyle olunca, kimse o kişiyi bir adam-kadın yerine koymaz; değer vermez. Zaten böyle dilini ve kimliğini inkâr eden birinin kendisine faydası da olmaz. Bu durumda ‘yaşarken başka bir ölüm’ biçimidir. O halde, gelin; ana-baba dilimizle konuşalım, onunla okuyup yazalım…)     

Nia khe bi teqız na dina de ju rêçê Zonê Ma ra dıma ma qerrem manena. U taw, beka ewru khe nıbo, meste, bêrru, binêterru teqız ju dı ison-kes zaw u zêçê ma vejino, kuno ra na ra u olağê ser, dıma ma raa xo ret vezeno, raê cenu yenu...

(Bunu yapmayı başardığımızda, hiç olmazsa ana-baba dilimize dair arkamızda bir izlek-yol yolak bırakmış oluruz. Böyle olduğunda muhakkak ki ardımızdan gelen nesillerden bazıları bu yola tezahür eder; bu yola girmekte bir sıkıntı yaşamaz. Çünkü bizim bırakacağımız, benim üstüne vurgu yaptığım materyaller elinin altında hazır olacaktır…)

Ma ki zoneme, nia na hal ra zon, roy verra hal ve hal nêxeleşino; hama je zonê Latinki (Latince) na dina sero rêça xo vind nibena, na dina de payra manena. Ewru ju kes zonê Latinki weşiya xode qeseynıkenu; hama zonê Latinki weşiye deru, nêbiyo zonê merde. Ma ke qerêt bıkeme, estena zonê ma ki na dina de je na zoni manena. Naê nia honde şikime verê na laşer ra bıxeleşnime. Nu ki zof-zaf çiye de rındo-hewlu...

(Biz de biliyoruz; ülkemizin siyasi politik süreci bu şekilde işlemeye devam ettiği sürece bu dil, yok olmaktan kurtulamaz. Nedeni ise basit; devletleri suçlama kolaycılığından ziyade, hiçbir engel ve sıkıntı olamadan bu dili gönüllü olarak konuşmamamızdan kaynaklanmaktadır! Ancak şurası da başka bir gerçek ki Latince gibi bir dil örneği var önümüzde. Bu dil konuşulmadığı halde, hala bilinen ve kullanılan bir dildir. Bu da onu, ‘ölmüş bir dil’ değil de, dünya üzerinde varlığı baki kalan bir halinde tutmuştur. Bizler de biraz daha çabalarsak, ana-baba dilimize böylesi bir gelecek bırakabiliriz; bu pekala mümkün ve yeterince emaresi var. En basiti benim bu yazım bile, bunun bir emaresi. Artık bu amansız sel felaketinden neyi, ne kadar kurtarabilirsek. Kurtarabildiklerimiz dahi bizim için çok değerli birer kazançtır…)

Ju kes-ison ke ewru, Zonê Ma Kırmancki ra (Zazaki-Dımılki-Kırdki) yinternet kuyo çhı çino ke! "Masala, Heq, Xızır, Duzgı tenena jede keru; halla halla!" Lauki, klami, sanıki, hêqeti ve uçb, her çi ki esto...

(Bir insan, bir kişi bugün, bizim dilimiz Kırmancki’de (Zazaki-Dımılki-Kırdki) internete girse, şöyle bir araştırma yapsa, nelerle karşılaşmaz ki; öyle ki vakit bile bulamaz hepsini okumaya! Maşallah; Heq-Hak (Xızır) daha da arttıra! Ağıtlar, deyişler, masallar, öyküler, daha neler neler!..) 

Nu ki zonê ma re diyağ u omıde de hewlu. Coka nia dılope roştiya omıde Zonê MA zerrê mı de ra. Nawa, na weşiye de mıre je nona qatığeni bena diyağ; nawa rau khe ez, nia her tım zonê xora zerrêvêsayiye ra, esq ra nusnon; nıvo, nêşkün...

(Bu da bizim dilimiz için büyük bir umuttur. Bu sebepten ve umuttandır benim yüreğimde çağıldayan bu ana-baba dili aşkı. Budur bana bu hayatta, adeta içinde katık olan bir ekmek olan. Bu sebepledir ki ben, her zaman kendi ana-baba dilimle severek yazıyor ve bunu başkaları da anlasın diye oturup, bu yazıda olduğu gibi, saatlerce zaman harcayarak Türkçe’ye çeviriyorum. Bu öyle kolay bir iş değil! Ancak içinde olanın bileceği ve anlayacağı bir zorluk; fakat muhteşem ve büyülü bir aşktır da. Aksini hissetseydim, bunu yapamazdım…)

• "Destê xo buşiye, uwa destunê xo domanunê xode!.."

Tomete niya, haqa isonetiya de pila, je sıtê mua sıma sıma re helala; zonê xo, ravêr çê de, zuzaqu de, çarsı u bazaru de doman u cencunê xode, werte xode qeseybıkeme... Na sate de hên osenu khe, ancax xêrê ma nia reseno Zonê Ma! Nıvo; hukmatunê dugelu ra xêr çino, xêr nivinime. Thowaê ke destê ma de esto, ma ça hukmatunê zorbaz u bêxeru ra dest rakeme! Ravêr xo bıvecime çımê xo ver, ravêr thurikê xo sae keme, çı tey esto, çı tedarike ma vinenu! Ju qeseê de mua mı esto, eselet a roze domanu ser mıra vake, "Destê xo buşiye, uwe domanunê xode!" Yane khe yenu sene mane; vana khe feqirên u bekeşin ver destê xo keşi verde ra meke, vılê xo çewt meke. Isu khe rınd, cesur fıkıriya, tembelin nıkerde, teqız ju raê olağe vinenu." Yenu nu mane. Na mesela zon u zagonê ma, yinanc u yitiqatê ma ki nawa; zobina thowa niya!..

• “Elini yıka; yıkadığın suyu çocuklarına ver!..”

(Bu ana-baba dilini eğitim dili hatta resmi dil olarak talep etmek utanılacak ve çekinilecek bir ayıp değildir. Bu en doğal insan hakkıdır! Anne sütünüz kadar size helal olan bir haktır bu. Bu sebeple bu hakkı talep etmeden evvel, üstümüze düşenleri yapmalıyız. Evde, sokakta, pazarda ebeveynler olarak kendi aramızda, arkadaşlarımızla ve çocuklarımızla bu dili konuşmalıyız. Bunu yaptığımızda evvela bizler kendi dilimize bir el vermiş ve ona hayrımız dokunmuş olacak. Öte türlü şu andaki devletlerin hükümetlerinden ana-baba dilline şimdilik herhangi bir somut destek gelecek gibi görünmüyor. Evvela bizim üstümüze düşeni yapmamız, elimizdeki imkânları kullanmamız gerekiyor. Bu konuda annemin güzel bir sözü var. Der ki, “Elini yıka, suyunu çocuklarına ver!” Bu söz ne demek, biliyor musunuz? Diyor ki, “Olanca yoksulluğuna rağmen kimseye minnet etme; kendi imkânlarını sonuna kadar zorlamalı ve kullanmalısın!” İnsan doğru düşündüğünde, cesur davrandığında ve tembellik etmediğinde, hele kendisine bir amaç da belirlediğinde, yapmayacağı ve başaramayacağı bir iş yoktur…)         

Methowre, meterse; zonê ma u piyê xo her tım, her kes te qeseybıkerê; bunısne, lauk u klamu vaze, sanık u hêqatu eve venga xorê, domanunê xorê qenderê Tırki ser bıçarne buwane; hên ke domani kamiya qomê xo kamci zon benu bıvo, ey sero ki buzone, nas bıkerê. Bıra Hawar Tornêcengi xeyle sanıki der kerde. Nainu şikine yinternet ser ret buwaane!.. Nia bi zon, leng vo ke, na dina de miqrrem kok ra, pay ra manenu...

(Çekinmeyin, korkmayın; ana-baba dilinizi herkesle konuşun; okuyun, yazın. Onunla şarkı-türkü, ağıt okuyun, masal anlatın, sesli hikaye okuyun, çocuklarınız ana-baba dilini bilmiyorsalar dahi, bu toplumsal ürünleri bildikleri dilden dahi (Türkçe) okuyabilirsiniz. Çünkü yeri geldiğinde mesele, sadece bir ana-baba dilinden ibaret değildir! Mesele, bir şekilde çocuklarımızı toplumsal kimliğinizin değerleriyle buluşturmaktır. Elbette bu en orijinal-otantik haliyle olursa, çok daha ideal olur; dil sorunu da bu şekilde aşılmış olunur. Onun için yazımda hep “malzeme malzeme malzeme” diye vurgu yaptım. Öyle ya; elinizde malzeme olmadan bir bina inşa edemezsiniz. Siz istediğiniz kadar güzel mimari projeler hayal edip durun! Ana-baba dilim olan Kırmancki konusunda, benim aynı zamanda değerli bir hocam olan sevgili Hawar Tornêcengi bu yazım ve özellikle Kırmancki Dêsım-Dersim (Kırmanciye) masalları konusunda çok değerli bir hazine biriktirmiş. Önemli olan bunları iyi değerlendirebilmek ve bunlara ulaşmak konusunda göstereceğiniz istektir. Böyle olunca dil, toplumda aynen bir fidan gibi kök salar, gelişir ve ayakta kalır…)

Heya, belka roce be roce qeseykerdoğê zonê ma bene keymi, zonê ma benu leng, çımu ra morım manenu benu şefil. Hama naê buzene ke, isonê leng ki şikino raê ra şeru, isonê şefil ki erzeno xo ver, şikino raa xo vezeno!..

(Evet, belki de günden güne bu dilimizi konuşan insan sayısı azalmaktadır. Böyle olunca da ana-baba dilimiz her geçen gün bir insan gibi gözlerini kaybedecek ve yürüme organı olan ayaklarından birini kaybedecektir. Olsun, ziyanı yok; hiç görmeyen veya topal bir insan da yolunu çıkartıyor,yol alabiliyor…)

(Zer, adlı filmden)

"Materyal, materyal, materyal; ilam ke materyal, yane zon ser çi-mi (malzeme)." Ekhe vatena mına, jede ra materyal sero kar bıweze werte. İlam khe venga qeyd. Her çi, zonê ma ra hem bunışiyo, hem ki venga qeydê xo bıvo. Perloda Piltan'e de wes u var bo bıra Okan Eroğlu ebe olvozunê xuye qedırgıranu ra çhı waxto ke dest kerdo na kar. Nia de çıqaşi jede lauk u klamê ma este, hunermende maê zerrêvêsayi na klamu ane ra zon. Domanunê ma ra taê je çênunê mı, zon buzone-mezone, ez nia dan uncia ki zerreveşiya ra gos nane ser, gos dane.

(“Materyal materyal materyal; illa ki materyal!” Bana soracak olursanız, en çok bu konuya kafa yoralım, bu konuda çeşitli fonları kullanarak projeli ve organizeli grupsal çalışmalar yapalım. Özelikle muhtelif materyallerin sesli ortamda kaydı konusu çok daha önemli. Nedeni de şu; inanlar okuma konusunda maalesef tembeller; ama dinleme konusu daha kolaylarına geliyor. Önemli olan elimizdeki malzemeyi daha çok insana kolay yollardan ulaştırabilmektir. İkinci yılında yedinci sayısı yayınlanan, benim de yazdığım PİLTAN dergisi, sevgili okan Eroğlu ve arkadaşları yönetiminde bu işe kısmen de olsa ele atmış durumdalar. Dergide çıkan yazıların ses kayıtları kısmen yapılarak “Youtube” kanalında dinlemeye sunulmaktadır. İnternete baktığımızda ana-baba dilimiz Kırmancki  dilinde o kadar çok klam ve ağıt var ki! Çocuklarımız her ne kadar bu dili bilmiyor ve konuşmuyor olsalar dahi, kulakları bu dilin melodilerine aşina, severek dinliyorlar…) 

Nia ke bi alaqa xo qeyta zon u zagon ra nêbirina. Teqız roce ki ju nuxde gınone zerrê dinu ki. Ma ki zof herêy alaqiyay me, gınayme na meselu ser. Wez be xo hiris serrunê xo dıma aqıl ame sarê mı ser. Yane vatena mı awa ke, meherediye domanu ra, destê sıma ra ke çıko yenu bıkerê, teqız doman ki waxte xo ke ame alaqine zon u zagonê xo. Hama sıma ke çêde qeseymekerê, ju tek kıtav ya ki ju perlode (dergiye) mecerê mewane, çê de ro menê, domanê feqiri seb kerê!..

(Böyle olduğunda ister istemez bu dille bir bağ kurmuş olacaklar. Bu da toplumsal kimlik üzerinden bir aidiyet hissine yol açacaktır. Gün gelecek bu çocuklar bu aşinalığın etkisiyle bu dilin var olan materyallerine ilgi gösterecekler. Araştırıp okuyup öğrenecekler. Ben kendimden örnek vereyim; bu dil, inanç ve toplumumuzun değerlerini ancak otuzlu yaşların ortasında farkına varabildim. Ancak iş buraya gelinceye kadar biz ebeveynlerin üstüne düşen sorumluluklar da vardır. Evde ana-baba dilinizle kitaplar ve dergiler almalı ve bunları görünür bir şekilde okumalıyız…)     

Çıke her ca de bınê destê isoni de her tım metaryal u punıko de hewl yenu diyayene. Naê buzone ke na yinternet, na "sosyal medya"wa ke vane, na je Xızırê sata tenge, biye Xeleskar ame reste tengiya zon u zagonê ma. Qimetê naê rınd buzonime; na ke nıbiyene, ma ju kes jumin nas nıkerdenê, derdê zerrê xo jumin rê araze nıkerdene, ju mesela sero nêskiyene hira bıfıkiriyene (ortak akıl), zonê ma ser hobde çi nivejiyene werte, nia hawar barê nêbiyene. Ma, Xızıro ke vane, çiye nianenu. İsu, tengiye de ge benu, Xızırê jumini, ge benu Xızırê xo!..

(Ne de olsa zamanımızda her yerde bu türden malzeme ve materyele kolayca ulaşmak ve edinmek mümkün. Bunu da belirtmek isterim ki bu “internet çağı”, kaybolmak üzere olan ana-baba dilimiz için bir şans ve nimet; Hızır gibi bir kurtarıcı! Bu sosyal medya iletişim araçları olmasaydı, bizler bu işe emek verenler nasıl buluşacak ve nasıl dayanışacaktık!..)

Çıke, isonetiye, çond hazar serra ave zonê khe khaniye sero dina de dariye wu, şiye, serê na materyalu de (arkeoloji) guriye, vete werte. Zonê ke waxtê khaniye de çile ya ki kemeru ser (kil tablet, esket- mığara, kıtabe uçb.) nuşiye, çeberê kılıtê na zonu kerdo ra, mane veto werte ardo meyda, resnu na rozu. Ça, sıma vane zonê ma u piyê ma honde bêtali u bêtezelu; nê! A bêtali u bêtezelin aqıl u mezgê ma de ra. Reê ke aê bıveze berze. Rınd (pozitif) bıfıkiriye. Isu ke rınd, rast fıkıriya, ju seweve ison ki bi, her çi destê ison ra yenu... 

(İnsanlık tarihi, kaç bin yıl önce kaybolmuş fakat kil ve taş tabletlere yazılmış dillerin şifrelerini-anlamını çözmüştür. Bunca materyale rağmen, siz hala “dilimiz kaybolur” diyorsanız; bunca var olan malzemeye rağmen, bu kaygıyı büyütmeye gerek yok, derim. Bu talihsizlik, bizim aklımızdadır. Bir kere bu umutsuzluğu aklımızdan ve yüreğimizden söküp atacağız. Bu konuda ‘pozitif’ düşünebilirsek, ancak yol alabiliriz. Keza insan iyi ve doğru düşündüğünde, hele bir de bir amacı ve sebebi olduğunda gerçekleşmeyecek şey yok gibidir…)     

Mesela; zonê ma ser ju perloda u pêseroka Piltan'e vecina, naê re wayir bıveciye, bıhêrne, barê kerê, bıde naskerdene. Kıtavunê zonê ma ki hên, lauku, sanıku, hêqatu ki hên! Yamu yamu; nainu mıheqqek ke BIHÊRNİME! Lauk u sanıku gos dimê, Youtube de pê qayıl bime ke, xêrê ma bıresu na karê karker u emegdarunê zon u zagonê MA! Mı vat, reyna van: Materyal, materyal, materya; ilam ke metaryal, yane punık, yane "ürün-eser"!..

(Mesela, Dêsım dilinde-ağzında Piltan adında bir tek dergi çıkmaktadır. Biz bu dergiye neden abone olmayalım, satın almayalım, okuyup tanıtmayalım; buna bir engel yok! Öte taraftan dilimizde çıkan kitapları da özellikle satın alarak okumalıyız, tanıtımını yapmalıyız! Youtube üzerinde var olan masal anlatımlarını da çocuklarımıza dinletmeli veya buna vesile olmalıyız. Öyle ki bu konuda emek harcayan okur-yazar aydın ve araştırmacılarımıza da bunda sonra katkı ve destek olabilmeliyiz!..)   

Qusır duri şeru hama, sıma uncia ki qusır de nia mede! Çıke, mı na mesela zof kerde derge. İşala ke zonê ma roy verra xeleşino! Na helm de bımane canweşiye de!..

(Kusur uzak gitsin; ama siz yine kusura kalmayın! Çünkü ben bu anlatımı fazlasıyla elimde olmadan uzun tuttum. Umarım ana-baba dilimiz, biran önce bu sıkıntılı halden kurtulur. Şimdilik, kalın sağlıcakla!..)

21 Guciğe/21 Şubat
Asmên Ercan Gür
[email protected]